Verkætlanir

ObsSea4Clim skal skapa ein betri platform, har ymisk lond kunnu geva sítt íkast til evropiskar kanningar av teimum týdningarmestu hav- og veðurlags-viðurskiftunum. Endamálið er at stuðla undir meiri nágreinum veðurlagsanalysum og -forsøgnum, bæði regionalt og globalt, og menna nøkur ítøkilg mál fyri burðardyggari framtíð.

Hvalspýggjur kunnu vera ein stór hóttan í mun til eina burðadygga alivinnu. Harafturat kunnu hvalspýggjur siga nógv um vistskipanina í sjónum, og verða tí nýttar sum indikator fyri møguligar broytingar í føðiketum í sjónum. Hóast stóran burðadyggan og vistfrøðiligan týdning, er sera lítil vitan um hvalspýggjur í føroyskum sjógvi. Endamálið við hesi verkætlanini er at seta í verk eina føroyska hvalspýggju-yvirvøku, og at stovna og menna ein føroyskan hvalspýggju dátugrunn í GLoBECC við dátum, sum fara at fáast til vega í sambandi við sjókanningar, sum Havstovan, Firum og Bakkafrost longu gera. Henda verkætlan fer at geva vitan um útbreiðsluna av hvalspýggju í Norðuratlantshavi, sum er grundleggjandi fyri at kunna meta um møguligar “uppblómingar”, og hvussu hvalspýggja ferðast í hesum økinum.

Í verkætlanini Faroe-AMOC verður dentur lagdur á rákið av heitum og køldum sjógvi millum Norðuratlantshav og Arktis, og ávirkanina, sum hesir týdningarmiklu streymar hava á veðurlagið um okkara leiðir. Føroyar liggja á Grønlands-Skotlandsrygginum, sum forðar bæði heitum Atlantssjógvi í teimum ovaru løgunum at ferðast norðureftir og køldum yvirflotssjógvi í teimum djúpu løgunum at ferðast suðureftir. Rákið av Atlantssjógvi og yvirflotssjógvi eru partar av termohalina rákinum (á enskum stytt AMOC), sum førir heitan sjógv móti Arktis. Sambært veðurlagsmodellum væntast termohalina rákið at vikna í hesi øldini, men stór óvissa er um hendan norðara partin. Um týðandi broytingar verða í hesum ráki, fer tað væntandi at ávirka varmaflutningin móti Arktis og hetta kann hava stóra ávirkan á vistskipanir um okkara leiðir. Vitanin um framtíðar broytingar er tó avmarkað av vantandi neyvleika í veðurlagsmodellunum. Í seinastuni hevur tað verið stór menning í at leggja smærri neyvari model inn í tey stóru modellini, og hetta leggur lunnar undir betri vitan grundað á modellir. Í Faroe-AMOC verður alt økið millum Ísland og Skotland greinað, men dentur verður lagdur á Íslandsryggin. Úrslit frá mátingum og modellum seinastu tjúgu árini verða nýtt og ein PhD-studentur er settur at arbeiða við verkætlanini. Saman við granskarum á Havstovuni og donsku veðurstovuni (DMI) verður sínámillum ávirkan millum rákini av heitum og køldum sjógvi kannað, umframt broytingar í eitt nú hita og saltinnihaldi og hvussu modellini rokna rákið.

Veðurlagsbroytingar gera, at fleiri firðir verða ísfríir og tí kunnu taraskógir breiða seg. Umframt hetta benda metingar á, at núverandi framleiðsla av tara stendur fyri meginpartinum av CO2 upptøkuni í gróðri. Men um hetta CO2 verður endaliga botnsett ella endar aftur í luftini, vita vit ikki. Henda verkætlan roynir at kanna, um blátt kolevni í tara verður endaliga botnsett á landi, í firðum ella á opnum havi, ella um tað endar aftur í atmosferuni. Millum annað kanna vit, hvussu langt tari kann ferðast út av firðum út á opið hav. Hetta verður kannað við m.a. numeriskum simuleringum, trackarum, botnprøvum og videobrotum av havbotninum.

Endamálið við verkætlanini er at kanna vøkstur hjá toski og hýsu undir Føroyum yvir eitt langt tídarskeið og at seta hetta í samband vid havstreymar, sjóvarhita og føði.

Endamálið er at kanna, hvar sjófuglurin er um veturin. Hetta verður gjørt við at seta goymslumerki á beinið á flestu sjófuglasløgunum í Norðurhøvum. Men fyri at fáa úrslitini úr goymslumerkjunum, má fuglurin fangast aftur, og tí er tað bert búfuglur, sum verður merktur. Fuglur verður merktur á 38 ymiskum plássum í Norður­høvum. Í Føroyum verða fuglar merktir í Skúv­oy­nni, Stóru Dímun, Sandoynni, Nóls­oy­nni, í Kirkjubø­hólmi, Mykinesi, Vágoynni, Streymoynni og Eysturoynni. Úrslitini frá øllum lond­un­um verða við­gjørd undir ein­um fyri at fáa eina samlaða mynd av, hvussu fuglarnir ferðast, og hvar teir finna føðina um veturin. Tá ið ferð­ing­in er kort­løgd, ber til at meta um, hví fugl­ur­in er júst har til ávísar tíðir og hvørjar um­støður gera, at fuglurin fer hagar.

Endamálið við verkætlanini er, at skilja og gagnnýta sambandið millum havklima í Norðureysturatlantshavi og bæði útbreiðslu av svartkjafti og tilgongd av ungfiski til hendan búskaparliga týdningarmikla stovn. Áherðsla verður løgd á sannlíku ávirkanina frá atmosferuni og stóra subpolara meldrinum. Henda vitan kann leggja lunnar undir møguleikan at framskriva tilgongdina hjá svartkjafti. Vit miða ímóti – saman við arbeiðsbólki hjá ICES – at gagnnýta úrslitini í veruligu umsitingini av hesum sera umskiftiliga fiskastovni.

Verkætlanin hevur til endamáls at kanna, hvussu havstreymar og djóraæti, sum kemur við hesum havstreymum, ávirka fisk og sjófugl, sum halda til á landgrunnunum við Ísland, Føroyar og Noreg. Fyribilsúrslit benda á, at ein sterkur Eysturíslandsstreymur hevur jaliga ávirkan.

Endamálið er at kortleggja og dokumentera trupulleikan hjá føroysku makrel­vinnuni við „bleytum makreli“, sum stendst av mikroveruni Kudoa thyrsites. Henda mikroveran skilur út kveikar (enzymir), ið upploysa vøddarnar í fiskinum, hóast fiskurin hevur fingið alla rætta viðgerð við køling, frysting osv. Við hesi vitan standa føroyskir makrel-útflytarar sterkari, tá ið reklamatiónir um „bleytan makrel“ koma.

At kanna lívfrøði og vistfrøðiliga týdningin av havsúgdjórum í Norðurhøvum, við atliti til ávirkan av hav- og vistfrøðini tvørtur við rygginum millum Grønland og Hetland. Merkingar av grind, springara og bóghvítuhvali skulu kanna hvat stýrir og ávirkar ferðingarmynstur og útbreiðslu. Havsúgdjór eru rándjór, hægst í føðiketuni, og kanningar av føði, evnafrøði og lívssøgu skulu greina teirra ávirkan á tilfeingið, og hvussu tey ávirkast av stutt- og langtíðar broytingum í hav- og vistfrøði. Samanberingar millum Eysturgrønland og Føroyar skulu lýsa munir og sambond millum vistskipanir tvørtur við rygginum, og kanna í hvønn mun havsúgdjór lýsa og endurspegla vistfrøðiliga standin í havinum.

JERICO-S3 will provide a state-of-the-art, fit-for-purpose and visionary observational Research Infrastructure (RI), expertise and high-quality data on European coastal and shelf seas. The project will support world-class research, high-impact innovation and a window of European excellence worldwide. It will be structured regionally around 4 Pilot Super Sites (PSS) and 5 Integrated Regional Sites (IRS)

Endamálið við verkætlanini er at fáa meira at vita um útbreiðslu, lívfrøði og fiskiskap av reyðsprøku og tungu undir Føroyum við tí fyri eyga at gera eina stovnsmeting av nevndu fiskasløgum. Lítið hevur verið gjørt við flatfisk, her í millum reyðsprøku og tungu, á Havstovuni í fleiri ár vegna vantandi fígging. Til eina skilagóða stýring av fiskiskapinum av reyðsprøku og tungu er neyðugt við meiri og dagførdari vitan um útbreiðslu og lívfrøði (so sum vøkstur, búning, ferðing, føði) hjá fiskinum, hvussu fiskiskapurin ávirkar stovnin, og staðfesta um hetta er ein føroyskur stovnur burturav ella ikki. Tískil verður savnað inn nýtt datatilfar komandi árini á yvirlitstúrum og av landingum, eins og alt tøkt datatilfar verður viðgjørt.

Endamálið við verkætlanini er, at seta skjøtul á skipaðar kanningar í føroyskum firðum og sundum. Serligur dentur verður lagdur á at kanna sambandið millum firðir og sund og Landgrunnin. T.d. hvussu gróðurin á Landgrunninum ávirkar firðirnar, men eisini um gróðurin á firðunum ávirkar Landgrunnin. Kanningarnar fevna um eginleikar í sjálvum sjónum (hiti, salt og streymur), gróður, djóraæti og smáan fisk uppi í sjónum, sum etur djóraæti. Sambondini millum hesi lið verða kannað, eins og árstíðarbroytingarnar verða fylgdar.

Ætlanin er, at fáa betur greiði á nøgdum og samanseting av djóraæti eystan-, vestan-, og sunnan fyri Føroyar frá 1993 til 2023. Við at samantvinna vitanina frá hesi 30-ára longu tíðarseriu av djóraæti við havkanningar, fæst størri vitan um, hvussu havfrøði ávirkar djóraætið um okkara leiðir. Eisini verður kannað, hvussu skiftandi nøgdir og samanseting av djóraæti ávirka svartkjaft og hvítningsbróðir. Harafturat verður kannað, hvussu reyðæti spjaðist, tá tað er rikið út úr Bankarennuni sunnan fyri Føroyar, og hvat ið hendir við hesum reyðætinum. Spurningar viðvíkjandi hesum eru m.a. um hetta reyðætið doyr ella um tað megnar at gýta komandi vár.

Faroese Monitoring – stytt FARMON – eru verkætlanir, har høvuðsendamálið hevur verið at máta rákið av yvirfloti í Bankarennuni og av Atlantssjógvi í Føroyastreyminum. Higartil hava fýra verkætlanir verið: FARMON (2017 – 2018), FARMON II (2018 – 2019), FARMON 2020 (2020 – 2021) og FARMON 2022 (2022 – 2023). Verkætlaninar hava sum heild gingið væl og fyri allar er endmálið rokkið, nevniliga at leggja eitt ár afturat tíðarseriunum fyri ávikavist yvirflot og Atlantssjógv. Nú FARMON 2022 verkætlanin er endað, fevnir tíðarserian fyri yvirflot í Bankarennuni um meiri enn 27 ár, meðan tíðarserian fyri Føroyastreymin fevnir um 30 ár. Hetta eru týdningarmiklar tíðarseriur í samband við veðurlagsgransking.

Verkætlanin hevði til endamáls at kanna, hvussu veiðitrýstið á botnfiskastovnar ávirka javnvágina millum botnfisk, nebbasild og sjófugl. Eitt høvuðsúrslit er, at við at halda veiðitrýstið lágt á tosk á føroyska landgrunninum, fæst ein størri nøgd av toski, eins væl og nebbasild og sjófugli við Føroyar. Hetta kann í ein ávísan mun leggja upp fyri minkingini í sjófugli, sum er sædd seinastu mongu árini.

Árligar sildakanningar í mai síðani 1995 vísa, at útbreiðslan av norðhavssild broytist nógv. Henda verkætlanin kannaði nøgdir, sløg og spjaðing av føði, samanborið við hvar sildin stendur í mai. Úrslit vísa, at sildin er mest savnað, har mest føði er. Høvuðsføði hjá sild er tað vanliga reyðætið, Calanus finmarchicus. Magakanningar vísa harumframt, at sildin hevur ávikavist minni og meira føði í magunum í tíðarskeiðum, tá lítið og nógv av subartiskum Íslandssjógvi rekur inn í Norskahavið. Tá nógv av subartiskum sjógvi floymir inn í Norskahavið, er eisini meira av tí størra og føðsluríkara subartiska reyðætinum, Calanus hyperboreus. Hetta sæst aftur í magakannunum, og bendir á at sildin helst fær sær C. hyperboreus framum C. finmarchicus, tá møguleiki er til tess. Meira kann lesast í vísindaligu greinini “Spatial Feeding Variability of the Feeding Conditions for the Norwegian Spring Spawning Herring in May”, ið er almannakunngjørd í tíðarritinum Frontiers in Marine Science.

Nebbasild er týdningarmikil føði hjá toski, og taltilfarið, sum Havstovan regluliga fær um nebbasild (spp.), tekur støði í magakanningum av toski á árligu yvirlitstrolingunum á Landgrunninum og í yngultølunum frá árliga yngultúrinum. Hesir túrar eru lagdir fastar tíðir á árinum. Saman merkir hetta, at árstíðarbroytingar í útbreiðslu og nøgd av ymsu nebbasilda-stovnunum ikki síggjast í vanliga innsavnaða taltilfarinum. Í 2019 var óvanliga góður fiskiskapur eftir toski heilt nær landi, sum sást aftur í avreiðingarseðlum. Hesin fiskurin var rak. Hendan verkætlanini varð sett í verk at kanna lívfrøðina hjá nebbasild, herundir sløg, mongdir og atferð, á firðum og sundum við Føroyar, sum skuldi setast í samband við atferð hjá vaksnum toski, millum annað eginleikan at koma nær landi, og hvussu hetta ávirkar yvirliving hjá smáfiski og harvið framtíðar fiskiskap. Hetta var gjørt við at kanna tosk frá landingum av rundum fiski, við at gera magakanningar, har serligur dentur var lagdur á at útgreina nebbasild í magainnihaldinum. Eisini varð serstøk videoútgerð fingin til vega at kanna slagsamansetingina av fiski inni við land og við serstøkum telduforriti eisini skráseta longdir av fiski á videoupptøkunum. Út frá magakanningunum av toskinum og kanningum á nebbasildatúrinum í 2020 ber ikki til at siga, at slánarnir (toskurin) komu inn undir land at eta nebbasild. Tó bleiv staðfest, at nebbasild spp. í føroyskum sjógvi gýtir bæði um várið og um heystið. Samansetingin av fiski skrásett í videokanningunum var merkt av, at nógvur seiður var allastaðni, meðan sera ymiskt var um toskur og/ella smáfiskur varð skrásettur á sama stað og somu tíð.

Endamálið við hesi verkætlan var at gera mátingar miðskeiðis á Íslandsrygginum av rákinum tvørtur um Ryggin og at greina rákið sum heild tvørtur um Ryggin. Tvær ADCP fortoyingar blivu lagdar út á Rygginum á sumri 2020 og tiknar uppaftur á sumri 2021. Mátingarnar eydnaðust væl og frágreiðing er skrivað um hesar. Eisini er ein vísindalig grein skrivað um rákið á Íslandsrygginum.

PhD-verkætlanin hevði til endamáls at fáa betri kunnleika til liviumstøðurnar hjá reyðæti og ávirkanina av uppsjóvarfiski, sum etur reyðæti. Fokus var á havøkið norðan fyri Føroyar, har samanrenning er ímillum heitan Atlantssjógv úr útsynningi og kaldan Íslandssjógv úr útnyrðingi, sum elvir til Íslandsfrontin. Høvuðsúrslitini vóru m.a. at (i) Íslandsfronturin skilir reyðætið í tvær ymiskar populatiónir. Liviumstøðurnar í hesu báðum økjunum eru ymiskar, og hevur við sær at yvirvetrandi reyðæti í Atlantssjónum er smærri og hevur minni av lýsi enn reyðæti, sum yvirvetrar norðan fyri Íslandsfrontin. (ii) Ymiskar mongdir av Íslandssjógvi rekur úr útnyrðingi inn á okkara øki norðan fyri Føroyar. Við hesum sjógvi rekur bæði tað vanliga reyðæti, Calanus finmarchicus og tað størra artiska reyðætið, Calanus hyperboreus. Neyva sambandið millum mongd av Íslandssjógvi og nøgd av C. hyperboreus ger, at C. hyperboreus kann verða brúkt sum indikator fyri broytingum í havumhvørvinum á okkara leiðum norðanfyri. (iii) Í mai stendur sildin mest savnað, har mest føði er og eisini hevur hon ávikavist minni og meiri føði í magunum í tíðarskeiðum, tá lítið og nógv av subartiskum Íslandssjógvi rekur inn í Norskahavið. Tískil hevur rákið av Íslandssjógvi týdning fyri nøgdirnar av føði hjá norðhavssild norðan fyri Føroyar, og í Norskahavinum sum heild.

Arktiska økið hitnar væl skjótari enn heimurin sum heild við globalu upphitingini, og tað er vorðið greitt, at arktiska upphitingin eisini hevur árin á veður og veðurlag í Europa. Í Blue-Action verkætlanini varð sambandið millum Arktis og syðru økini kannað við mátingum og modellum. Føroyski parturin av verkætlanini førdi serliga til, at vit nú væl betur kenna rákið av heitum sjógvi tvørtur um Íslandsryggin.

Høvuðsendamálið við verkætlanini var at at nýta umhvørvis DNA (uDNA) til at meta um týðandi botnfiskastovnar á Føroyabanka. Umhvørvis DNA í havinum kemur fyri ein part frá fiskastovnunum í økinum og kann kannast við at taka bara nakrar fáar litrar av sjógvi. Føroyabanki varð valdur av tí, at hann hevur verið stongdur vegna ovurfisking. Grundað á kanningar, sum áður eru gjørdar av toski, varð verkætlanin víðkað til eisini at fevna um hýsu; men tørvandi fígging gjørdi, at upsi ikki kundi takast við eisini. Til tess at meta um førleikan at eyðmerkja tosk og hýsu varð vevnaður kannaður fyri onnur fiskasløg í toskaættini. Royndir av uDNA úr sjógvi vórðu tiknar samstundis við yvirlitstrolingum á fýra túrum vár og summar 2018 og 2019. Umhvørvis DNA frá toski og hýsu varð funnið í sjógvi, tikin niðri við botn, bæði vár og summar. Meiri varð funnið av uDNA fyri hýsu enn fyri tosk, sum samsvarar við, at trolingin bendi á størri nøgd av hýsu. Samanbering millum túrarnar vísti, at meiri uDNA var um várið. Trúliga hevur hetta samband við gýtingina, har fiskurin stúgvast saman og letur frá sær rogn og sil, sum økja um nøgd av uDNA hjá fiskinum í sjónum. Úrslitini vátta, at uDNA kanningar samsvara við trolkanningar, tá ræður um at meta nøgd av ymsum botnfiskastovnum. Eisini vísa tey á týdningin, sum gýtingin hevur fyri nøgdina av uDNA í sjónum.

Verkætlanin hevði til endamáls at kanna føðiviðurskiftini, vøksturin og yvirlivilsi hjá yngli (her ímillum toski, hýsu og nebbasild) á Landgrunninum. Serligur dentur varð lagdur á at kanna, hvørji umhvørvisviðurskifti (serliga føðinøgdir og sløg) hava størstan týdning fyri væl eydnaðan vøkstur og yvirlivilsi frá kleking um vári til fiskurin tekur botn á sumri. Sýnir vórðu tikin av fiskayngli á 5 túrum frá apríl til juni í 2019. Hesa tíðina livir yngulin uppi í sjónum, har hann einamest etur djóraæti. Túrarnir eydnaðust væl. Gróðurin tók seg ikki upp fyrr enn í juni hettar árið, og tað er nakað seinni enn vanligt. Týðiligt var, at fiskayngulin hevði ein lakan vøkstur og lágt yvirlivilsi vegna vantandi føði í hóskandi støddum (t.e. smáar til miðalstórar vatnloppur). Ein stórur fløskuhálsur sýntist at verða í seinnu helvt av mai.

Høvuðsendamálið við verkætlanini var at nýta ein nýggjan hátt at kanna fiskastovnar, har umhvørvis DNA (uDNA) verður brúkt. Umhvørvis DNA í havinum kemur fyri ein part frá fiskastovnunum í økinum og kann kannast við at taka bara nakrar fáar litrar av sjógvi. Serligur dentur varð lagdur á tosk á Føroyabanka vegna tann stóra fíggjarliga týdningin av hesum stovni saman við umsitingarligum tiltøkum, sum tað at steingja Bankan fyri vinnuligari veiðu. Ein týðandi partur var at meta um sjálvan kanningarháttin. Til tess varð vevnaður kannaður fyri onnur fiskasløg í toskaættini. Eisini varð øll kanningargongdin mett við at kanna akvariuvatn frá Sjósavninum. Í verkætlanini vórðu royndir av uDNA úr sjógvi samanbornar við trolveiðu á 35 hálum bæði á Landgrunninum og Føroyabanka. Niðurstøðan er, at uDNA kann nýtast til at kanna útbreiðslu av botnfiskastovnum við úrslitum, ið kunnu samanberast við vanligu yvirlitstrolingarnar.

AtlantOS verkætlanin snúði seg um at samskipa havfrøðiligar mátingar í øllum Atlantshavinum (OS stendur fyri Observing System). At skapa karmar fyri synergi millum nógvu havfrøðiligu verkætlanirnar, sum londini við Atlantshavið fíggja. Og at tryggja virðið á dátum fingnar til vega, eisini eftir at ymsu verkætlanirnar eru loknar. Hetta var ein EU Horizon 2020 verkætlan, sum vardi frá apríl 2015 til september 2019.

Kanningarnar í hesi verkætlan eydnaðust sera væl. Mátiútgerðin riggaði væl, og mátingarnar vístu, at mátitólini høvdu ligið á røttum staði til at meta hampuliga neyvt um yvirflotið av køldum sjógvi niðri við botn gjøgnum Western Valley. Tað var tí heldur óvæntað, at mátingar vístu eitt sera veikt yvirflot. Tað ger tó ikki úrslitið minni áhugavert, og mátingarnar vístu eisini, at atvoldin til veika yvirflotið er rákið av heitum Atlantssjógvi longri uppi móti vatnskorpuni. Tað gongur øvugan veg og forðar yvirflotinum. Høvuðsúrslitini frá kanningunum vórðu givin út í vísindaligari grein “Overflow of cold water across the Iceland–Faroe Ridge through the Western Valley” í tíðarritinum “Ocean Science”. Umframt at máta yvirflot vístu kanningarúrslitini seg eisini at hava áhugaverdar upplýsingar um rákið av Atlantssjógvi í hesum øki, og tær hjálpa til at geva eina greiðari fatan av, hvussu og hvar hesin heiti sjógvur rekur yvir um undirsjóvarryggin millum Ísland og Føroyar. Hetta verður kannað nærri, og ætlanin er at útgreina tað í aðrari vísindaligari grein, sum vónandi verður givin út í 2020.

Verkætlanin um blálongu hevur givið dagførda vitan um lívfrøði og fiskiskap eftir blálongu undir Føroyum. Hendan vitan kann millum annað brúkast í stovnsmetingarhøpi til at fáa eina meira umboðandi stovnsmeting av felags blálongustovninum. Óvist er um blálongan undir Føroyum er ein sjálvstøðugur stovnur ella um samband er við leiðirnar rundan um okkum. Í ICES høpi er blálonga býtt í tríggjar “management units”, har Føroyar (ICES-øki 5b) er saman við tveimum økjum longur suðuri (ICES-øki 6 og 7). Fyribils úrslit frá eini ílegukanning (samanbering) ímillum føroyskt øki og norskan fjørð vísir, at hesir stovnar eru ymiskir. Blálonga veksur ikki serliga skjótt, umleið 7 cm per ár til hon er kynsbúgvin. Síðani umleið 2-3 cm um árið. Kvennfiskurin veksur skjótari enn kallfiskurin. Blálonga etur fyri tað mesta fisk. Fiskiskapurin eftir blálongu undir Føroyum byrjaði í 1960’unum. Í byrjanini vóru tað mest útlendsk skip, sum fiskaðu hana. Nú fiska føroyingar sjálvir meginpartin av blálonguni. Miðalveiðan í árunum 1975-1988 var góð 7.000 tons, men síðan seinast í áttatiárunum er veiðan minkað nógv og hevur verið millum 1.000 og 4.000 tons. Longdarbýtið í blálonguveiðuni undir Føroyum seinastu árini vísir, at meginparturin av blálonguni í veiðuni er yvir 80 cm, sum í høvðusheitum er kynsbúgvin fiskur. ”Veiða upp á roynd” (cpue) frá føroyskum trolarum, sum beinleiðis royna eftir blálongu, og frá yvirlitstrolingum á Landgrunninum, vísa eingi tekin um, at blálonga undir Føroyum er í minking.

Stinglaksur verður lívfrøðiliga roknaður sum ein djúpvatnsfiskur, sum lond hava bundið seg til at fiska við serligum fyrivarni. Í ICES verður stinglaksur við Føroyar viðgjørdur sum partur av ein felags stovni. Útbreiðslan av stinglaksi undir Føroyum er við bankarnar vestanfyri, vanliga har dýpið er millum 400 og 900 metrar og hitin er millum 6,5 og 9 stig. Støddin á stinglaksi í føroysku veiðuni vísir, at meginparturin er millum 84 og 100 cm langur og millum 5 og 8 ára gamal. Tað serliga við stinglaksinum, sum verður fiskaður við Føroyar, er, at hann er óbúgvin, tvs. hann ongantið hevur gýtt. Gýtandi stinglaksur er fingin á djúpum vatni við Madeira og við portugisisku strondina. Tá stinglaksaveiðan í føroyskum øki var í hæddini árini 2002-2003 og 2008, var hon 1600-1900 tons. Í 2018 var hon 560 tons. Tøl frá ”veiðu upp á roynd” (cpue), har beinleiðis hevur verið roynt eftir stinglaksi, geva eina ábending um støðuna hjá stovninum í føroyskum øki. Veiða upp á roynd fyri stinglaks er í miðal 245 kg/tíma. Í 2013-2015 var veiða upp á roynd tó meir enn dupult so stór, millum 450 og 510 kg/tíma. Í 2016 til 2018 er veiða upp á roynd minkað niður í 250-300 kg/tíma.

Við verkætlanini er betri greiða fingin á, hvussu livilíkindini hjá toska- og hýsularvum á føroyska landgrunninum eru tengd at umhvørvinum og serliga føðiviðurskiftunum. Kanningar av prøvum tiknir síðst í apríl 1997-2016 hava víst, at nøgdirnar av plantuæti á vári avgera nøgdirnar av smáum (landgrunna) djóraæti, sum eru høvuðsføðin hjá fiskalarvum hesa ársins tíð (Jacobsen et al., 2018*). Miðallongdin og talið av toska- og hýsuyngli á sumri er størst, tá ið gróðurin er góður. Nytrukanningar vístu, at munurin í miðallongd er bæði eitt úrslit av betri vøkstri og hægri miðalaldri tey árini, tá gróðurin er góður, í mun til ár tá gróðurin ikki er góður.

Høvuðsendamálið við NACLIM var at eftirkanna, í hvønn mun tað er møguligt at spáa um havveðurlagið (vatnskorpuhitan v.m.) í Norðuratlantshavi. Parturin hjá Havstovuni var at gera streymmátingar o.a. á djúpum sjógvi kring Føroyar og at eftirmeta hesar mátihættir og mátistøð. Harafturat skuldi Havstovan saman við øðrum gagnnýta forsagnir til at siga nakað um komandi broytingar í vistskipanum í Norðuratlantshavi og serliga hjá uppsjóvarfiski. Tilsaman 17 granskingarstovnar úr 9 evropeiskum londum vóru við í hesi verkætlan, sum varð stýrd av universitetinum í Hamburg. NACLIM verkætlanin endaði 31 januar 2017. Av henni komu umleið 80 vísindaligar ritgerðir, og hon hevur hjálpt okkum betur at skilja rákið í Norðuratlantshavi og Arktis, og hvat árin tað kann fáa fyri veðurlagið í heiminum. Fyri Føroyar var størsti týdningurin helst, at vit fingu fígging og møguleikar til at granska okkara havumhvørvi betur. Gjøllari innlit í verkætlanina fæst við at fara inn á slóðina niðanfyri, har eisini liggja fýra filmar, sum vórðu gjørdir í verkætlanini.

Kanningarnar á K-skurðinum 2017 hava víst, at nøgdirnar av djóraæti vóru munandi størri uttan fyri Landgrunnin um várið og tíðliga á sumri, men seinnu helvt av sumrinum og út á heystið var øvugt, tvs. meira av æti var inni á Landgrunninum enn uttanfyri. Hetta kann vera orsøkin til, at makrelur ikki leitar inn á Landgrunnin í munandi nøgdum, fyrr enn seint á sumri. Harafturat benda kanningarnar á, at predatión kann vera orsøkin til tað øvugta sambandið millum biomassa av djóraæti á Landgrunninum og nøgd av fiskayngli frá einum ári til annað. Úrslitini frá kanningini hava eisini víst, at nøgdirnar av djóraæti broytast sera skjótt. Stórar nøgdir av reyðæti vórðu í mai – eitt tíðarskeið har Havstovan higartil ikki hevur havt møguleika at raðfesta kanningar av djóraæti á Landgrunninum. Men í juni var nøgdin minkað niður í næstan einki. Samansetingin av djóraæti á K-skurðinum um várið og út á summarið 2017 passar sera væl til fyritreytirnar til at koma undan hjá fiskayngli, soleiðis at longu í mars var væl av smáum djóraæti og harafturat ein ávís gýting av reyðæti. Tá tørvar fiskalarvum nevniliga smáa føði, ss. Acartia og egg frá t.d. reyðæti. Sum larvurnar vaksa til yngul út á summarið, tørvar teimum størri føði og tá koma stóru nøgdirnar av reyðæti væl við. Tað vísti seg eisini á yngultúrinum hjá Havstovuni í 2017 at nógv var at fáa av yngli og talið av toskayngli var yvir miðal. Harafturat vísa stovnsmetingarnar í 2018, at tilgongdin av 1 ára gomlum toski (2017-árgangurin) er væl yvir miðal.

Kanningar hava víst, at falsan við vørulýsing í sambandi við sølu og keyp av fiskavørum er ein vaksandi trupulleiki í heiminum. Í verkætlanini “Authenticate” verður víst á, hvørjir hættir kunnu brúkast at eftirkanna, at merktar fiskavørur í veruleikanum eru tær, sum tilskilað stendur – ella at tær eru “autentiskar”. Fyrst og fremst var víst, at ílegukanningar kunnu vísa á falsan í fiskavørum. Tó eru trupulleikar við hesum kanningarhátti, av tí at tær krevja tíð og orku, og kunnu ikki gerast “á staðnum”, men á eini starvsstovu.

PhD.-verkætlanin hevði til endamáls at kanna, hvørji viðurskifti ávirka gróðurin av plantuæti á Landgrunninum. Við verkætlanini er betri greiði fingin á, hvussu gróðurin á Landgrunninum er tengdur at árstíð, staði, útskifting og tøðevnum. Árstíðargongdin hjá gróðrinum er soleiðis: Tíðliga um várið (mars-apríl) er lítil gróður; tó er mest gróður á innara Landgrunninum og næstan ongin gróður á ytra Landgrunninum. Útskifting bremsar gróðrinum á innara Landgrunninum um hetta mundið. Vanliga gerst ytri Landgrunnurin lagbýttur onkuntíð í mai, og um somu tíð kemur gongd á gróðurin á innara Landgrunninum. Eftir at rættulig gongd er komin á gróðurin á innara Landgrunninum, er skjótt at tøðevnistrot, serliga trot av silikati, gerst avmarkandi fyri gróðurin (ofta í juni og restina av sumrinum), og blanding við niðaru løgini á ytra Landgrunninum tilførir tá nýggj tøðevni. Um hesa tíðina er mesti gróðurin á ytra Landgrunninum. PhD. ritgerðin varð latin inn í apríl 2017 og vard í august 2017.

Samanum tikið er líkt til, at fiskiskapurin eftir longu er burðardyggur í løtuni, meðan støðan viðvíkjandi brosmu er sera ógreið. Stovnsmetingarnar eru enn ikki góðkendar í ICES, og neyðugt er at fylgja væl við gongdini í stovnunum.

Eftir at hava kannað umleið 400 magar av uppsjóvarfiski (makreli, sild og svartkjafti), hava vit ment mannagongdir, har ið “turrvekt” er nýtt heldur enn “vátvekt” fyri at fáa álítandi upplýsingar um nøgdina av føði, sum fiskurin etur. Munurin millum vátvekt og turrvekt er, at innihaldið er turkað í einum ovni áðrenn tað verður vigað. Vætan í magunum kann ofta viga meir enn sjálvt innihaldið, og tá gerast mátingarnar óneyvar. Eisini er tað av stórum týdningi, at magarnir verða kannaðir skjótast gjørligt. Grundin er at innihaldið oftani er smátt djóraæti sum tránar og forferst undir frysting. Verkætlanin vísti greitt, at úrslitini eru ymisk, alt eftir um magainnihaldið verður gjørt upp í tali ella turrvekt. Tá ið hugt verður eftir samansetingini av føði hjá sild og makreli, er djóraæti tann føðibólkur, sum er mest sjónligur í skrásettu føðini. Men tá ið hædd verður tikin fyri vektini av teimum ymisku føðibólkunum, vísir tað seg, at djóraæti verður yvirhálað av t.d. fiskarestum og amphipodum (størri krabbadjórum). Tá ið hugt verður eftir ávikavist sild og makreli, var munur at síggja millum fiskasløgini. Í makrelmagunum er størri breidd í føðisamansetingini, og serliga vóru smærri copepodar (krabbadjór) at finna í størri nøgdum í makreli enn sild. Harumframt var nøgdin av føði í makrelmagaunum í miðal størri enn í sildamagunum í sama øki.

Endamálið við hesi verkætlan var at lýsa aldu- og streymviðurskiftini á føroysku alifirðunum, umframt at hesar mátingar skuldu byggja undir validering av háloysiligum sjóvarfals- og aldusimulering inni á alifirðunum. Náttúruvísindadeildin og P/F Fiskaaling stóðu fyri verkætlanini. Havstovan hevði ábyrgdina av at góðskumeta streymmátingarnar og skriva tøknifrágreiðingar. Útvið 30 streymmátingar vórðu gjørdar á 10 alifirðum kring landið og tøknifrágreiðingar skrivaðar.

Endamálið í SAM verkætlanini var at kanna um makrelurin í Norðuratlantshavi er ein stovnur ella um íbland er av makreli av kanadiskum uppruna vestanfyri. Stutt sagt at kanna um makrelurin í norðurhøvum og Evropa er ein og sami stovnur. Hetta fyri at vísa á, hvussu umsitingin av stovninum kann gerast burðardygt. Niðurstøðan í verkætlanini er sera greið. Ílegukanningarnar, ið gjørdar vóru við bæði “microsatellites” tøknini og við “SNPs” tøknini vístu, at gjørligt var at skilja millum makrel úr Norðurvestur og Norðureystur Atlantshavi. Tvs. makrel undan Kanada og makrelin her hjá okkum. Vit kunnu sostatt við hesum kanningarhátti siga hvaðani makrelurin stavar, ið verður fiskaður her. Tað vísir seg at einki bland er millum makrelin í Kanada øðrumegin og makrelin frá Eysturgrønlandi, Íslandi, Føroyum og víðari suðureftir í Evropa hinumegin. Talan er um hvør sín stovn og hesir møtast ikki, og soleiðis er einki hald í pástandinum um at kanadiskur makrelur er komin hendan vegin.

Hendan undan verkætlan hevði til endamál at kanna lívrunnið tilfar í botninum og hvussu djóralívið á botninum á føroyska landgrunninum er tengt at gróðurinum í sjónum. Kanningarnar vístu at sambandið ímillum tey ymisku botndjórini broyttist í gjøgnum árið og at har var munur ímillum føðina á landgrunninum og uttanfyri, eisini var munur á lívrunna tilfarinum í botninum á landgrunninum og uttanfyri, men tað skulu fleiri kanningar til fyri at skilja sambandið ímillum gróðurin og djóralívið á botni á landgrunninum. Av teimum kannaðu botndjórunum vóru gággur og gággukrabbar ovast í føðiketuni og Astarte í finnur føði við at filtrerað sjógv lá mitt í, eftir isotop samansetingini at døma. Igulker og slangustjørnur vístu seg at fell uttanfyri mynstrið annars, so tey liva møguliga av øðrum enn tí í er tengt at gróðurinum.

Verkætlanin varð ætlað at kalibrera ella stilla føroyska MULTPELT-trolið, sum verður brúkt til árligu yvirlitstrolingarnar eftir makreli. Tryggjast skuldi, at trolið við rigging gongur sum tað skal sambært forskriftunum, settar av bólkinum, ið skipar fyri altjóða kanningunum eftir makreli. Hetta fyri at tryggja, at øll londini hava somu rigging og at trolini ganga eins í sjónum. Millum annað varð gap og skver (hædd og breidd) í trolinum kannað, soleiðis at nøgdin av makreli, ið fingin verður, kann roknast um til kilo pr. tíma tóvað. Hetta er eitt mát fyri nøgd av makreli í yvirlitstrolingunum. Eisini varð ein skipan gjørd, soleiðis at mátingarnar av trolinum (breidd og hædd) verða skrásettar og goymdar, meðan tóvað verður. Hetta fyri at góðskutryggja hvørt hál, soleiðis at vissa kann fáast fyri, at veiðan frá hálinum kann brúkast til stovnsmetingar av makreli. Úrslitini frá mátingunum (sí leinkjuna niðanfyri til endaligu frágreiðingina) vístu, at føroyska MULTPELT-trolið gekk, sum ætlað. Eisini varð ein skipan gjørd, soleiðis at mátingarnar av trolinum verða skrásettar og goymdar, meðan tóvað verður. Við hesum var høvuðsendamálið við verkætlanini rokkið.

THOR verkætlanin var tann 5. í røðini av EU verkætlanum, sum hava fíggjað streymmátingar v.m. í Norðuratlantshavi. Høvuðsendamálið við verkætlanini var at gera betri forsagnir fyri komandi broytingum í teimum stóru havstreymunum, sum kunnu ávirka heimsveðurlagið og serliga okkara øki. Havstovan var við í tí partinum av verkætlanini, sum mátaði rákið av Atlantssjógvi norðureftir og rákið av yvirflotssjógvi, sum fer suðureftir í botnløgunum tvørturum Grønlands-Skotlandsryggin. Niðurstøðan av tí partinum er, at samlaða rákið av Atlantssjógvi og av yvirflotssjógvi er rættuliga støðugt. Hinvegin, so eru bæði Atlantssjógvur og yvirflotssjógvur hitnað seinastu árini. Ein onnur niðurstøða er, at tað tykist vera serliga lætt at gera forsagnir fyri Norðuratlantshav í mun til onnur havøki. Hetta stuðlaði undir framhaldandi gransking á hesum øki og til at samantvinna forsagnir av havfrøðini við vistfrøðina í Norðuratlantshavi, fíggjað av FP7 gjøgnum NACLIM verkætlanina.

Í sambandi við sildafiskiskapin í Norðureysturatlantshavi hava sjey granskingarstovnar og vinnufyritøkur í Íslandi, Føroyum, Noregi og Danmark tikið seg saman fyri at kanna sildina í Norðuratlantshavinum. Høvuðsendamálið við kanningunum var í fyrsta lagi at menna genetiskar markarar, so til ber at DNA-eyðmerkja sildastovnarnar og harvið minka um vandan at ovurfiska einstakar stovnar, ið eru illa fyri, og í øðrum lagi at skipa fiskiskapin soleiðis, at meiri fæst burturúr fíggjarliga. Ætlanin var at nýta genetiskar markarar, kallaðir microsatellittar. Hesir markararnir vístu seg ikki at hava nóg stóran sundurgreiningarmátt til at skilja millum teir stóru havbeitandi sildastovnarnar. Aðrar rannsóknir, umfatandi kanning av vakstrarferð og greining av nytruáringum, vístu tó greiðan mun millum ávísar sildastovnar. Tey reiðiliga 4500 savnaðu sildagrundsýnini verða í næstum nýtt til at menna eitt nýtt slag av markarum. Hesir nýggju markararnir kallast SNP-sar (úttalað: snipsar. SNP: Single Nucleotide Polymorphism), ið verða mettir at hava størri sundurgreiningarmátt enn microsatellittar.

Makrelur etur ikki yngulin av toski, hýsu og upsa, og er tí ikki beinleiðis orsøk til vánaligu gongdina í botnfiskastovnunum. Hetta vísa magakanningar av meira enn 1500 makrelmagum, tiknir á Landgrunninum síðani 2011. Orsøkin er helst, at yngulin og makrelurin ikki eru á sama stað til somu tíð. Kanningarnar hava víst, at makrelurin heldur seg úti í kantinum frá hann kemur í mai til út á summarið. Tað er ikki fyrr enn seint í juni ella út í juli at makrelurin kemur inn at landi, og inn á Landgrunnin. Hetta er ein av høvuðsgrundunum til, at makrelurin ikki tekur yngul av botnfiski. Yngulin hevur tikið botn, áðrenn makrelurin veruliga kemur inn á Landgrunnin, og er tí ikki atkomuligur fyri makrelin. Kanningarnar vísa eisini, at makrelurin etur t.d. hvítingsbróðir og nebbasild, sum eisini er føði hjá størri botnfiski, og soleiðis kann hann tó ávirka botnfiskin óbeinleiðis.

Fitiprosentið hjá makreli fleirfaldast, meðan hann gongur á beiti at gøða seg í føroyskum øki um sumrarnar. Innihaldið av fiti veksur frá umleið 5% í mai til yvir 25% í august. Serliga er tað um mánaðarskiftið juni-juli at innihaldið av fiti veksur. Hetta vístu kanningarnar av fiti, sum Havstovan gjørdi í 2011 og 2012, lutvíst saman við Kollafjørð Pelagic.

Vit hava ment eina skipan, har hitadata frá Finni Fríða verða stroymd inn og upparbeidd á teldu á Havstovuni. Við hesum eru lunnar lagdir undir eitt beinleiðis samstarv millum Havstovuna og vinnuna, ið møguliga kann gerast ein sera týðandi táttur í okkara arbeiði. Annars lá hendan verkætlan tætt uppat verkætlanini ”Climatic control of blue whiting and mackerel at the Faroese Crossroads” (sí síðu 1) og nógvar niðurstøður har fevna tískil um hesa verkætlan eisini.

Vit hava lýst tær týdningarmestu broytingarnar í havveðurlagnum kring Føroyar seinastu árini, og vit hava funnið upprunan til hesar broytingar, bæði longri suðuri í Atlantshavi og í atmosferuni. Vit hava upparbeitt data av plantuæti sum eru mátað av fylgisveinum, og vit hava havt samstarv við serfrøðingar á hesum øki. Við hesum hava vit ávíst samband millum klimatisku variasjónirnar og mongd av plantuætu og í frumgróðri – grundalagið undir øllum vistskipanum. Samband er funnið millum ferðingarmynstrið hja makreli um heysti og veturin og hitalagið í sjónum, og møguleiki fyri at framsiga tilgongd til svartkjaftastovnin er ávístur. Hóast hesi úrslit bert eru fyrstu stig í eini sera samansettari vísindi, so er sannlikt at tey einaferð kunnu brúkast í verðuligari umsiting av náttúrutilfeinginum í havinum. Hendan verkætlan hevur verið okkara lopfjøl til aðrar størri verkætlanir, har klima-vistskipan spurningar verða kannaðir víðari.

Okkurt um 2 milliónir ritupør eiga í bjørgunum kring Norðuratlantshavið, men fáar pisur eru komnar undan seinastu árini, og stovnurin er minkaður. Høvuðsorsøkin til at pisurnar doyggja er helst føðitrot tætt við ritubjørgini um summarið, men umstøðurnar, har riturnar eru um veturin, hava eisini týdning fyri trivnaðin. Kunnleikin, um hvar riturnar halda til um veturin, hevur tó verið vánaligur, tí vanlig ringmerking gevur ikki eina góða mynd av, hvar tær eru úti á opnum havi, tí her er lítil møguleiki fyri at finna ringarnar aftur. Nýggj tøkni við ljósloggarum á ringunum, kann harafturímóti goyma upplýsingar um, hvar fuglurin hevur verið hvønn einstakan dag. Vit hava tí merkt ritur í 19 bjørgum kring norður Atlantshavið við ljósloggarum, og úrslitið er, at 80% av øllum ritunum fara vestureftir á Flemish Cap leiðina vestan fyri Miðatlantiska Ryggin, og tí kann ein broyting í umstøðunum har ávirka allan stovnin.

Vit hava fyrr ávíst tætt samband millum tann sonevnda subpolara meldurin í Norðuratlantshavi og havveðurlagið (hitalag, streymar osv.) um okkara leiðir. Lokna verkætlanin (Subpolar Atlantic – Climate and Ecosystems, SPACE) hevur víst, hvussu hesin meldur eisini stýrir plantuæti, djóraæti, útbreiðslu av svartkjafti og mongd av grindahvali, sum kemur upp á land í Føroyum. Eitt aðalmál við verkætlanini var at eftirkanna møguligt samband til tilgongdina til svartkjaftastovnin. Fyribils úrslit týða uppá eitt møguligt samband, og at hetta kann geva týdningarmikla vitan um tilgongdina til stovnin, áðrenn fiskurin kemur í fiskaríið. Hetta var ein sonevnd netverks-verkætlan við vísindafólki úr londum í Útnorðuri, har uppsjóvarfiskurin hevur stóran búðskaparligan týdning. Serfrøðingar úr Scotlandi, Onglandi og USA vóru eisini við í SPACE, og hesir komu við týdningarmiklari vitan og data úr Norðuratlantshavinum. Verkætlanin var eisini viðvirkandi til at Havstovan í dag tekur lut í tveimum størri EU verkætlanum, EURO-BASIN og NACLIM.

Endamálið við hesum arbeiði var at kanna fysisku eginleikarnar hjá sjónum á Landgrunninum og hjá frontinum, ið girðir hendan sjógv. Harumframt at kanna, hvussu útskiftingin gjøgnum frontin ávirkar gróðurin á Landgrunninum. Grundgevingin fyri at fara undir hetta arbeiði var tann stóra broytingin, ið er í gróðrinum frá ári til ár, og sum sæst aftur í t.d. tilgongd og vøkstri hjá toski.

Kanningar vístu, at í føroyskum sjóøki er tað serliga lítli og mjái prikkafiskur, umframt lakssild, ið eru at fáa, og serliga í økjunum sunnan fyri oyggjarnar. Mett verður, at nøgdin av prikkafiski skal vera millum 5 og 10 g/m3, har roynt verður, fyri at kunna reka vinnuligan fiskiskap eftir hesum fiskasløgum. Royndirnar frá hesi verkætlan vístu, at nøgdirnar av prikkafiski vóru undir 1 g/m3. Hetta er alt ov lítið til vinnuligan fiskiskap. Viðmerkjast skal, at hesar kanningar vóru gjørdar í mai og juni, ikki fyri onnur tíðarskeið. Kannað varð, um prikkafiskur kundi rekast og fiskast við stórmeskaðum troli eins og svartkjaftur. Royndirnar vístu, at hesi fiskasløgini ikki lótu seg reka við stórmeskaðum troli.