Djóraplankton

Samansetingin av djóraplankton á Landgrunninum er nakað øðrvísi enn úti á opnu havleiðunum. Fleiri sløg eru, sum bert halda til á Landgrunninum og sum ikki ella bert í heilt lítlan mun eru á opnu havleiðunum. Talan er bæði um holoplankton (er plankton alt lívið) og meroplankton (er plankton ein part av teirra lívi). Harumframt eru sløg, sum reka inn á Landgrunnin og blandast við landgrunssløgunum.

Av holoplankton eru tvey sløg av landgrunskopepodum serliga vanlig. Hesi eru ávikavist Acartia longiremis og Temora longicornis. Flestu ár eru tað hesi bæði sløgini, sum eru í størst nøgdum, serliga tá tað líðir út á summarið og seint á sumri. Av sløgum, sum reka inn uttanífrá, kunnu nevnast reyðæti (Calanus finmarchicus), Oithona og Pseudocalanus (Grafur). Tey kunnu eisini nørast og vaksa inni á Landgrunninum og gerast sostatt ein partur av planktonsamfelagnum har.

Gýting og tilgongd av kopepodum á Landgrunninum fylgir neyvt gróðrarmynstrinum hjá plantuplankton. Tá várgróðurin byrjar, fáa kopepodarnir føði og gýtingin økist. Meira av plantuplankton er, tess fleiri egg gýta kopepodarnir. Nøgdin av eggum, sum kvenndjórini gýta, kann liggja úr 0 og heilt upp í eini 100 egg/dag, men oftast gýta tey millum eini 5 og 30 egg/dag. Hetta heldur á inntil tær eru útbrendar og doyggja. Avkomið etur eisini plantuæti og alt eftir sjóvarhita og hvat slag av kopepodum, talan er um, tekur tað eini 4-7 vikur at vaksa og búnast til vaksið djór. Fleiri av sløgunum kunnu gera 2-3 generatiónir um árið. Men sum tað sæst á grafinum, so er tað mesta reyðætið frá einari generatión, sum er gýtt um várið.

Meroplankton er fyri tað mesta larvur frá botndjórum. Eisini eru egg og larvur hjá fiski við í hesum bólki. Bæði botndjór og fiskar gýta oftast um várið og tí er mest av ymiskum meroplankton um várið og nakað út á summarið. Larvurnar hjá botndjórum liva uppi í sjónum í nakrar vikur, inntil tær eru búnar at fara niður á botn. Um várið kunnu vera sera nógvar gjarlarvur, men hesar eru oftast minkaðar nógv í tali, tá komið er út ímóti sumrinum. Eisini er vanligt við m.a. larvum frá krabbum, hummarum og rækjum, umframt nakað av larvum frá tvískeljum, tindadjórum og ormum. 

Flestu fiskasløgini á Landgrunninum gýta eisini um várið. Nógv av hesum sløgunum gýta síni egg beinleiðis út í sjógvin og teirra egg og larvur verða síðan spjadd við rákinum á Landgrunninum. Tey eru sostatt plankton ta fyrstu tíðina, inntil tey eru før fyri at svimja nóg væl ímóti rákinum.

Tað fyrstu tíðina eru fiskalarvurnar einans førar fyri at eta tað minsta djóraplanktonið, sum er egg og ungar frá kopepodum (Mynd). Fyri at fiskalarvur kunnu fáa nóg mikið av føði ta fyrstu tíðina, er tí neyðugt, at djóraplanktonið er byrjað at gýta, tá tær nýklæktu fiskalarvurnar eru í sjónum og sum víst er á omanfyri, er gróðurin fyritreyt fyri, at djóraplanktonið kann gýta. Hetta kann vera rættiliga ójavnt frá ári til annað. So hvørt sum fiskalarvurnar vaksa, eta tær størri og størri føði. Tíbetur vaksa kopepodarnir eisini, so um væl vil til og tey røttu sløgini av djóraæti eru í umhvørvinum, so økist støddin á føðini hjá fiskalarvunum so hvørt sum teimum tørvar størri og størri føði.

Nebbasildalara og toskalarva saman fyri djóraplanplankton í apríl. Tey størstu eru reyðæti frá árinum fyri. Teir smáu bóltarnir eru egg undan reyðæti og tey tríkantaðu djórini ovaliga á myndini eru nýklaktir ungar frá reyðæti. Hesi eggini og ungarnir eru føði í passaligari stødd hjá fiskalarvum ta fyrstu tíðina.

Djóraplanktonið á havleiðunum við Føroyar er fyri tað mesta tann bólkurin, sum verður nevndur kopepodar. Hetta eru smá krabbadjór, 1-3 mm til støddar. Nógv mest er av tí slagnum, sum verður nevnt reyðæti (Mynd 1).

Mynd 1. Reyðæti (Calanus finmarchicus). Støddin er um 2,5-3 mm.

Hetta slagið er í stórum nøgdum um alt Norðuratlantshavið og serliga eru tvey øki, har tað er í størst tættleika, ávikavist eitt vestara øki í Irmingerhavinum og Labradorhavinum og eitt eystara øki í Norðurhøvum (Mynd 2).

Mynd 2. Útbreiðsla av reyðæti í Norðuratlantshavi.

Reyðæti hevur stórar vertikalar ferðingar, sum eru tengdar at árstíðunum; Men um veturin er tað í dvala (diapausu) niðri á umleið 500-1500 metra dýpi. Á okkara havleiðum er heilt nógv í dýpinum í norðurhøvum, eystara økið á kortinum. Seint á vetri vakna tey og byrja sína ferð uppeftir (Mynd 3). Tá várgróðurin kemur, eru so gott sum øll djórini komin upp í teir ovast umleið 100 metrarnar av sjónum. Tey fáa nú føði frá gróðrinum og byrja at gýta. Hvussu nógv tey gýta, er nógv tengt at, hvussu nógv av plantuæti er í sjónum. Tá tey hava gýtt í eina tíð, doyggja tey. Avkomið veksur upp um várið og út á summarið. Tá komið er miðskeiðis á sumrið, eru hesi djórini næstan vaksin og tey flestu fara tá í vetrardvala niðri í dýpunum. Nøkur teirra eru tó eftir og kunnu gera eina nýggja generatión.

Mynd 3. Lívsringrás hjá reyðæti.

Reyðæti er feit og føðslurík føði, sum hevur alstóran týdning hjá millum annað uppsjóvarfiski. Serliga eru havleiðirnar norðan fyri Føroyar týdningarmikið fyri teir ferðandi uppsjóvarstovnarnar. Bæði sild, makrelur og svartkjaftur savnast í hesum økinum um várið og summarið fyri at eta. Sild og makrelur eta fyri tað mesta reyðæti, meðan svartkjaftur eisini hevur krill sum týdningarmikla føði.

Skiftandi havstreymar ávirka í stóran mun nøgdir og samanseting av djóraplankton í hesum føðiríka havøkinum. Í summi tíðarskeið er tann Eysturíslendski streymurin sterkur, og tá rekur nógv av einum størri slagi av kopepodum, í nevnist Calanus hyperboreus (saman við reyðæti), norðaneftir. Onnur tíðarskeið rekur minni av hesi góðu føðini norðaneftir.  Í 1990-árunum og framm til 2002 rak nógv av hesum djóraplankton’inum inn í økið norðanífrá. Frá  2003 og til umleið 2018 var hetta rákið veikt og minni av djóraæti kom inn í økið norðanífrá. Men síðani er hetta rákið styrknað aftur og meira av djóraæti, sum hevur sín uppruna norðuri í køldum sjógvi, rak inn í okkara havøki.

Eisini annað djóraplankton kann vera í rættiliga stórum nøgdum í føroyskum havøki. Serliga kann nevnast krill ella ljóskrabbar (Mynd 4). Krill finnst á øllum teimum føroysku havleiðunum. Vanliga eru nøgdirnar væl minni inni við land enn úti á opnum havi, men viðhvørt kann tó henda, at stórar nøgdir reka inn í firðir og sund. Tað er størri enn kopepodar og tað vaksna djórið er umleið 2-4 cm til støddar, alt eftir hvat slagið er.

Mynd 4. Krill.